15. Hoge Raad der Nederlanden

Constitutioneel 

Hoge Raad

Hoofdstuk 6 van de Grondwet gaat over de rechtspraak in Nederland. Artikel 116 stelt dat de wet bepaalt welke gerechten tot de rechterlijke macht horen. De inrichting en bevoegdheden van de Hoge Raad en de bevoegdheden van de procureur-generaal bij de Hoge Raad zijn gegrond op artikel 118 van de Grondwet en nader uitgewerkt in de artikelen 72-83a (Hoge Raad) en de artikelen 111-123 (procureur-generaal) van de Wet op de Rechterlijke Organisatie en op de Cassatieregeling Nederlandse Antillen en Aruba. De Hoge Raad is het hoogste rechtscollege binnen de gewone rechterlijke macht in Nederland. De belangrijkste taak van de Hoge Raad is de cassatierechtspraak op het gebied van het civiele recht, het strafrecht en het belastingrecht.

Op het gebied van het civiele recht en het strafrecht is de Hoge Raad ook de cassatierechter voor de Nederlandse Antillen en Aruba. De procedures voor de Hoge Raad worden in de regel schriftelijk gevoerd. Het doel van cassatierechtspraak is de rechtseenheid, rechtsontwikkeling en rechtsbescherming te verzekeren en te bevorderen. Cassatie verschilt wezenlijk van hoger beroep. In hoger beroep wordt een zaak geheel opnieuw beoordeeld en kan dus ook een geheel nieuw onderzoek naar de feiten plaatsvinden. In cassatie kunnen alleen rechtsvragen aan de orde komen. De Hoge Raad onderzoekt daarom niet of de feiten die de lagere rechter heeft vastgesteld juist zijn, maar alleen of het recht, inclusief de procesregels, juist is toegepast. De Hoge Raad gaat daarbij uit van de feiten die de lagere rechter heeft vastgesteld. De mogelijkheden om in een cassatieprocedure een eerdere rechterlijke beslissing te vernietigen zijn derhalve beperkt.

Aan de Hoge Raad is een parket verbonden. Aan het hoofd van het parket staat de procureur-generaal bij de Hoge Raad. De belangrijkste taak van een lid van het parket is het geven van een onafhankelijk advies aan de Hoge Raad hoe in een bepaalde zaak te oordelen. De wet noemt een dergelijk advies 'conclusie'. De regering benoemt de leden van de Hoge Raad. De Tweede Kamer draagt daarvoor drie personen voor, van wie de eerste altijd wordt benoemd.

Artikel 118 Grondwet

2. De Hoge Raad is in de gevallen en binnen de grenzen bij de wet bepaald, belast met de cassatie van rechterlijke uitspraken wegens schending van het recht.

Geschiedenis

De Hoge Raad functioneert in zijn huidige vorm en benaming vanaf 1 oktober 1838. De instelling van de Hoge Raad in 1838 als cassatierechter betekende een breuk met zijn rechtsvoorgangers, de Grote Raad van Mechelen en diens opvolger de Hoge Raad van Holland en Zeeland, die beide als hoger beroepsinstantie fungeerden.

De Tweede Wereldoorlog heeft het functioneren van de Hoge Raad ingrijpend beïnvloed. De opstelling van de Hoge Raad tijdens de oorlog is onderwerp van forse kritiek geweest. Hoewel verschillende leden, in het bijzonder de latere president van de Hoge Raad Jan Donner, hun bijdrage hebben trachten te leveren aan het verzet, wordt het college van destijds verweten in onvoldoende mate een verzetshouding te hebben aangenomen. Onderzoek naar het functioneren van de Hoge Raad en de rechterlijke macht in oorlogstijd is nog altijd gaande.

De ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog kort daarna brachten mee dat vanaf 1945 in versneld tempo is gewerkt aan de bouw van een veilig, vreedzaam Europa. Onderdeel daarvan vormde de oprichting van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen en het Benelux-Gerechtshof. Deze rechtscolleges dragen een bovennationaal karakter. Dat houdt in dat hun beslissingen over bepaalde, uit verdragen voortvloeiende rechtsvragen bindend zijn voor de nationale rechters, ook voor de Hoge Raad. De nationale rechtsorde wordt hierdoor wezenlijk beïnvloed. Sindsdien functioneert de Hoge Raad dan ook niet meer uitsluitend als hoogste rechter binnen de Nederlandse rechtsorde, maar vervult de Raad ook een rol binnen de internationale rechtsorde.

Architectuur

Van 1838 tot 1864 zat de Hoge Raad in een bedompt gebouw in een hoek van het Binnenhof. In 1864 verhuisde de Hoge Raad naar een gebouw aan het Plein. Dit werd in 1938 gerenoveerd en tot 1988 door de Hoge Raad gebruikt. In 1988 moest het gebouw plaatsmaken voor de nieuwe ingang van de Tweede Kamer. Sinds 1988 is de Hoge Raad verdeeld over twee gebouwen: Huis Huguetan en Huis Bentinck. Huis Huguetan is een door Daniël Marot ontworpen stadspaleis uit 1734. De nieuwbouw aan de achterzijde van het paleis is door de architect Penninck ontworpen. Ondanks de nieuwbouw was het te krap om de hele Hoge Raad te huisvesten en daarom is in 2002 een deel van het college ondergebracht in het Huis Bentinck. Voor de nieuwbouw staan de beelden van zes rechtsgeleerden: Cornelis van Bijnckershoek, Ulrich Huber, Hugo de Groot, Simon van Leeuwen, Johannes Voet en Joan Melchior Kemper. Deze beelden stonden oorspronkelijk op het bordes van het gebouw van de Hoge Raad aan het Plein, dat in 1988 werd vervangen door de nieuwbouw van de Tweede Kamer.